Kąpiele solankowe i aerozole solankowe

Działanie kąpieli solankowej

Spośród wszystkich kąpieli mineralnych kąpiel solankowa wywołuje najdelikatniejsze działanie. Lecznicze działanie solanka zawdzięcza swym właściwościom fizycznym i chemicznym. Solanka oddziałuje na naczynia krwionośne skóry powodując ich silne przekrwienie. Dzieje się to za sprawą bodźców termicznych oraz działania cząsteczek soli na zakończenia nerwowe. Im wyżej stężona solanka, tym oddziaływanie na zakończenia nerwowe i naczynia krwionośne jest silniejsze. Krew staje się bardziej rozrzedzona, a jej krążenie sprawniejsze. Unormowany zostaje także odpowiedni stosunek pomiędzy krwią tętniczą a żylną. Jednocześnie znikają negatywne objawy, które były skutkiem wpływu nadmiaru krwi żylnej na system nerwowy.

Chlorany zawarte w solance wywołują działanie ożywiające, wzmagają perystaltykę jelit, zwiększają wydzielanie, wzmagają czynność układu limfatycznego, przyspieszają i poprawiają przemianę materii. Drażnienie skóry przez cząstki NaCl powoduje wydzielanie histaminy wpływającej na rozszerzenie naczyń włosowatych i tętniczek oraz pobudzenie bodźcowe ustroju. Innym wydzielanym hormonem jest acetylocholina, która przestraja układ autonomiczny w kierunku zwiększenia aktywności układu przywspółczulnego. Zmiany w naczyniach krwionośnych nie ograniczają się wyłącznie do skóry, ale na zasadzie odruchu skórno-trzewnego docierają również do narządów wewnętrznych, oddziałując dodatkowo na ogniska zapalne. Stwarza to lepsze warunki odżywiania tkanek oraz usuwania ognisk zapalnych. Usunięcie ogniska zapalnego ułatwia także zwiększona liczba leukocytów we krwi oraz pobudzenie fagocytozy. Cząsteczki soli przenikają wgłąb naskórka i osadzają się w porach skóry. Dzięki właściwości higroskopijności (zdolność do wiązania wody) wiążą wodę zmniejszając parowanie, pocenie i utratę ciepła z ustroju. Ciepło kąpieli dodatkowo rozluźnia warstwę rogową naskórka, co sprzyja osadzaniu się składników mineralnych. Warstwa soli, która odkłada się na skórze podczas kąpieli solankowej nazywa się „płaszczem solnym”.

Kryształki soli odkładające się na skórze poprzez wiązanie wody stanowią dla ustroju długotrwały bodziec osmotyczny. Prowadzi to do pobudzenia procesów odpornościowych. Kąpiele solankowe pobudzają także czynność wydzielniczą skóry, błon śluzowych jelit i organów oddechowych. Zwiększone wydzielanie śluzówki jelit przynosi ulgę chorym cierpiącym na zaparcia – oddają oni stolce rozwodnione. Następuje także zwiększone wydzielanie moczu. Mocz oddany po kąpieli solankowej charakteryzuje się odmiennym składem (szlamisty) spowodowanym przemianami chemicznymi wywołanymi przez kąpiel. Zwiększa się ponadto wydzielanie licznych gruczołów, m. in. ślinianek, wątroby. Wody słone regulują odczynowość skóry, czyli sposób reagowania na czynniki zewnętrzne. Ponadto mają działanie odczulające, podnoszą odporność skóry na oddziaływanie alergenów.

Kąpiel w solance w porównaniu do kąpieli o tej samej temperaturze w wodzie słodkiej jest odbierana jako cieplejsza. Czas powrotu temperatury skóry po kąpieli w wodzie zwykłej do wartości wyjściowej wynosi średnio do 3 godzin, natomiast po kąpieli solankowej w 50% przypadków był on dłuższy niż 3 godziny (prof.Jankowiak i wsp.). Solanka w porównaniu z kąpielą w wodzie zwykłej silniej oddziałuje na naczynia krwionośne skóry. Podczas kąpieli solankowej początkowo następuje pobudzenie układu współczulnego, po czym uaktywnia się układ przywspółczulny. Wykonanie serii zabiegów powoduje ostateczne przestrojenie się układu autonomicznego w kierunku zwiększenia udziału układu przywspółczulnego. Kąpiele solankowe wywołują także obniżenie przewodnictwa skóry, dzięki czemu działają uspokajająco i wpływają na zmniejszenie się dolegliwości neuralgicznych. Ponadto następuje pobudzenie metabolizmu oraz zwiększone zapotrzebowanie ustroju na tlen.

Stosując kąpiele solankowe, podobnie jak w przypadku innych kąpieli, należy traktować każdego chorego w sposób indywidualny. W zależności od rodzaju schorzenia i wskazań stosowane są kąpiele całkowite, częściowe oraz nasiadówki. Należy wziąć pod uwagę nie tylko rodzaj schorzenia, ale także stan ogólny pacjenta.

Rozpoczynając kurację zaleca się stosowanie kąpieli słabych (0,5-1,5%) z częstotliwością co drugi dzień lub nawet 2 razy na tydzień. W późniejszym okresie można stosować solanki o większych stężeniach, jednak decyzja ta powinna być uzależniona od wieku, stanu zdrowia chorego oraz zdolności adaptacji organizmu. Można również zwiększać liczbę zabiegów w tygodniu (do 4-5), ale ogólna liczba zabiegów w całej kuracji nie powinna być większa niż 20. Zaleca się stosowanie kąpieli solankowych rano lub przed południem.

Kąpiel solankowa powinna trwać średnio od 10-15 do 20 minut, osoby młode i silne mogą w wyjątkowych przypadkach zażywać kąpieli 30-minutowych. Początkowe zabiegi kąpielowe powinny trwać odpowiednio krócej, by umożliwić organizmowi pacjenta adaptację do warunków kąpieli – w przeciwnym razie może dojść do powstania odczynu kąpielowego. Jest to zbiór negatywnych objawów, które są spowodowane niemożnością przystosowania się organizmu do bodźców otrzymywanych od kąpieli, takich jak wysokie stężenie składników mineralnych, wysoka temperatura, zbyt długi czas zabiegu. Lista objawów jest dosyć szeroka i obejmuje np. zmiany ciśnienia tętniczego krwi, częstości skurczów serca, bezsenność, rozdrażnienie czy nawet spadek odporności. Odczyn kąpielowy szczególnie często występuje u pacjentów z licznymi schorzeniami i w podeszłym wieku.

Kąpiele gorące i o wysokim stężeniu NaCl nie powinny być stosowane u osób osłabionych, wyniszczonych, dzieci oraz osób starszych. U takich osób zalecane są słabsze bodźce w postaci kąpieli ciepłych w wodach słonych, jednak tylko wówczas, gdy nie istnieją przeciwwskazania ze strony układu krążenia.

Dzieciom zaleca się stosowanie kąpieli słabych (0,5-1,5%), rzadziej silnych (>1,5%). Czas trwania kąpieli powinien wynosić 5-10, maksymalnie 15 minut, dłużej jedynie u dzieci dużych i silnych. Temperatura kąpieli powinna zawierać się w przedziale 35-37°C. Kąpiele stosuje się 2-3 razy w tygodniu, w całej kuracji ok. 10-15 zabiegów.

Kąpiele słone nie są wskazane dla dzieci do 4-5 miesiąca życia, a także dzieci z niedowagą, ponieważ powodują one pewną utratę wagi. Zabiegów tych nie zaleca się także dzieciom z podwyższoną pobudliwością, mających problemy z bezsennością czy objawy tężyczki (nadmierny skurcz mięśni). 

Pod wpływem kąpieli poprawia się funkcjonowanie mechanizmów regulacyjnych autonomicznego układu nerwowego, jednak bez obciążania układu ruchu, jak to się dzieje w przypadku ćwiczeń fizycznych.

Bodziec hydrostatyczny

Bodziec hydrostatyczny kąpieli związany jest z ciśnieniem hydrostatycznym, jakie wywiera woda na zanurzone w niej ciało. Bodziec hydrostatyczny występuje w kąpieli o każdej temperaturze. Najwrażliwszy na ten bodziec jest układ krążenia. Zanurzenie w wodzie, niezależnie od temperatury, powoduje, że w przeciągu zaledwie kilku sekund duża objętość krwi (600-800 ml) przepływa z części niskociśnieniowej układu krążenia w kierunku serca. Układ niskociśnieniowy stanowi układ żylny, gdzie krew płynie wolniej i pod mniejszym ciśnieniem ze względu na większą średnicę żył niż tętnic.

Bodziec termiczny

Ilość zgromadzonej energii cieplnej w wodzie jest 4-krotnie większa niż ilość energii w tej samej objętości powietrza. Dlatego przebywanie w tej samej temperaturze wody i powietrza organizm odbiera inaczej. Aby wywołać wrażenie ciepła w powietrzu wystarczy temperatura 23-30°C, natomiast w środowisku wodnym dla osiągnięcia tego samego wrażenia musimy zapewnić temperaturę kąpieli 38-40°C. Ciepło może być do organizmu dostarczane lub odbierane w zależności od tego, jak duża jest różnica temperatury pomiędzy wodą i ciałem. Ze względu na właściwości fizyczne wody ciepło, które jest za jej pośrednictwem dostarczane przenosi się szybciej niż tzw. suche ciepło. Woda odznacza się bowiem 25 razy wyższym przewodnictwem cieplnym od powietrza, zatem w wodzie skóra szybko osiąga temperaturę wody.

Reakcja organizmu na bodźce termiczne z zabiegu kąpielowego jest możliwa dzięki mechanizmowi termoregulacji. Jest to zdolność ustroju do utrzymania optymalnej temperatury ciała. Rytm dobowy w tym zakresie jest dwufazowy: od godziny 3:00 do 15:00 występuje faza przegrzewania, natomiast od 15:00 do 3:00 faza ochładzania. Jeżeli zabiegi stosowane są zgodnie z rytmem biologicznym, ich działanie jest delikatniejsze. Zabiegi kąpielowe stosowane przeciwnie do rytmów biologicznych (czyli zimne przed południem, w fazie przegrzewania, a ciepłe po południu, w fazie ochładzania) wykazują bardziej intensywne działanie.

Skuteczność działania inhalacji jest uwarunkowana wielkością cząstek aerozolu. Dzięki postępowi techniki możliwe jest uzyskanie aerozolu o parametrach pozwalających na skierowanie aerozolu w dowolny odcinek układu oddechowego. Najnowszym osiągnięciem w dziedzinie wytwarzania aerozoli solnych są generatory suchego aerozolu solnego. W odróżnieniu do poprzednich rozwiązań, które działały w oparciu o rozdrabnianie roztworów solankowych, halogeneratory mechanicznie mielą sól. Urządzeniem, w którym zastosowano mechaniczne rozdrabnianie soli kamiennej, jest polski halogenerator Salsano DC-405. Halogenerator wytwarza suchy aerozol solny o wielkości cząstek 0,5-5µm, co pozwala na dotarcie do najgłębszych części układu oddechowego. Aerozol mieszany jest z powietrzem i wdmuchiwany z sąsiedniego pomieszczenia technicznego, wypełniając pomieszczenie do inhalacji wysokodysperyjnym aerozolem. Suchy aerozol solny wykazuje najwyższą skuteczność. W odróżnieniu od aerozolu solankowego posiada właściwości bakteriobójcze. Ta właściwość suchego aerozolu solnego pozwala na zastosowanie go w inhalacjach grupowych w pomieszczeniach zamkniętych. Wysokie stężenie NaCl w suchym aerozolu pozwala na zastosowanie niższych dawek przyjmowanych przez pacjenta. Wyklucza to możliwość wystąpienia bronchospazmu, który jest często obserwowany u pacjentów przy wdychaniu wilgotnego aerozolu chlorku sodu. Sposób wytwarzania suchego aerozolu solnego pozwala na uzyskanie wysokiej dyspersji imitując atmosferę czynnej kopalni soli. Cząsteczki suchego aerozolu solnego posiadające ładunek elektrostatyczny wiążą się z cząsteczkami zanieczyszczonego powietrza i przyspieszają ich osiadanie, tworząc praktycznie sterylne środowisko.  Inhalacje, będąc mało inwazyjną metodą terapii, działając z pominięciem zapory wątrobowo nerkowej, stosowane są w wielu obiektach o różnym charakterze.